Бүгү Тываның ээзи болур Бай-Тайга, Хаан-Тайга кажан-даа, кайы-даа үеде чоннуң чүдүп, сүзүглеп келген ыдыктыг сагыызыннарының бирээзи. Бо удаада Индияда Дрепунг Гоманг хүрээзинден келген геше лама азы тодаргайлаарга, буддизм философиязының доктору Лобсанг Пунцок башкы саң салып, «Тайбың» судурун ажыдып номчуп, оран-делегейниң ээлеринден дуза дилээр тускай езулалды чоруткан.
Күчү-күштүг Бай-Тайганың эдээнде, Көөп-Сөөк сарыг-шажын хүрээзиниң девискээринде Чеди-Тейлер деп черге бүгү-делегейге тайбыңны делгередир, ол ышкаш шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турар оолдарны камгалаар сорулгалыг сарыг-шажын өөредиин эрттирген. Кызылдан келген чүдүкчүлерниң бирээзи Валерий Хомушку:
— 6 чыл бурунгаар Көөп-Сөөк хүрээзинге ажылдап турган башкыларның бирээзи Көгел Мижитеевич Саая меңээ мындыг төөгүнү чугаалаанын утпас мен. 1912 чылда Моолга болган Хомду дайынынга кыдат эжелекчилерге удур дайынче киржип чоруткан тываларны камгалаары-биле база сарыг-шажын езулалын эрттирген. Бай-Тайганың ээзи Хаан-Херети куш кылдыр хуулуп алгаш, дайын-чаа үезинде тыва шериглерни камгалап каан. Ынчангаш амгы үеде база ол хире күчү-күш Ыдыктыг Бай-Тайгада бар дээрзинге бүзүрээр болгаш бөгүн мында чедип келдим.
Ооң-биле чергелештир 1990 чылдар төнчүзү база 2000 чылдар эгезинде Соңгу Кавказ регионга албан-хүлээлгезин эрттирип турган тыва оолдар дээш база Ыдыктыг Бай-Тайгадан чон дуза дилеп турганын Бай-Тайга кожууннуң Херээженнер эвилелиниң даргазы Сайлык Уртунай эки сактыр.
Бо эрткен хемчегге, Бай-Тайга кожууннуң херээженнер эвилели, адалар болгаш хоочуннар чөвүлелелдери база шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турар оолдарның адалары дээш оон-даа өске идепкейлиг кижилер кээп киришкен.

Мерген Ондар.