«Мөңгүн кержек» фестивальдан репортаж
КЕРЖЕК ТУТСА КЕЖЭЭ, ШИВЕГЕЙ ТУТСА ШЕВЕР…
Июнь 21-22 хүннеринде Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурга II делегей чергелиг «Мөңгүн кержек» деп ус-шеверлер фестивалы болуп эрткен. Аңаа бо удаада барык 90 хире чазаныкчылар, даш чонукчулары, даараныкчылар, дарганнар дээш Тываның аңгы-аңгы кожууннарындан, Красноярск крайдан, Хакас, Алтай республикалардан база Моолдуң Цэнгэл сумузундан ус-шевер кижилер киржип келгеннер.
Фестивалдың ажылын Тываның улустуң ус-шевери, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, дээди категорияның башкызы Владимир Салчактың «Чогаадылга таварыштыр илереткен сагыш-сеткил» деп хууда делгелгези-биле ажыткан. Ында ус-шеверниң чонар-даштан кылган ажылдарын, ооң чогаадыкчы амыдыралындан чуруктарны болгаш делгелгениң авторунуң дугайында чураан чуруктарны чонга бараалгаткан. Владимир Шомбуевичиниң чугаазы-биле алырга, ук делгелгени сарыг шажын өөредиинге тураскааткан, ооң күчү-күжүн, ат-алдарын ында чугаалап турар. Кол өзээнде – бүрүнү-биле чонар-даштан кылган өг. «Мындыг улуг өгну кылыпкы дег шеверлер мээң соомда база бар. Өөреникчилерим Артыш-оол, Айдана чонар-даш-биле ажылдап турарлар, Шолбан Хуралбай хөгжүм херекселдерин кылыр кижи. Мээң бодалым-биле алырга, Кызыл-Дагга шевер даш-чонукчуларының эвилелин тургузар үе келген. Чүге дизе бирээде, чонар-даш бистиң Сарыг-Хаяда чыдар, ийиде – өгбелеривистен дамчып келген чонар-даш уран чүүлүнүң чажыттарының эдилекчилери колдуу моон үнген. Өске кожууннардан кижилер «шевер» деп атты чаалап алырда, тускай негелдени, шүүлдени эртип, эвилелдиң кежигүннериниң үнелелин алгаш, ынчан бедик хей-аъттыг, «шевер даш-чонукчузу мен» деп чоргаарланыр ужурлуг» — деп, Владимир Салчак чугаалады.
Бир дугаар фестивальды 2018 чылда улустуң ус-шевери, дарган, Тыва АССР-ниң алдарлыг чурукчузу Сергей Кочааның чырык адынга тураскааткан турган. Фестиваль ыяап-ла Кызыл-Даг суурга эртер ужурлуг деп ол чугаалап чораан деп ус-шеверниң өөнүң ишти Лидия Монгушовна чугаалады. «Кызыл-Даг онзагай суур. Маңаа шеверлер хөй чылдар иштинде алдын, мөңгүн-биле нарын ажылдарны шуткуп, сайзыраткан. Алгы-кешти эттеп, өгнү, кидистен кылыгларны салып, чонар-даштан ажылдарны чазап, кайда-даа чок көгээржикти кылып турар шеверлер бо суурда. Бо удаада ук фестивальда ус-шевер Сергей Кочааның алдын-мөңгүнден кылган ажылдарын делгээн бис. Ооң ажылдарын Эрмитажтан специалистер нарын болгаш шынарлыг деп үнелээр. Чон, аныяк өскен, өске черлерден киржикчилер сонуургап көрзүн дээш салдывыс» — деп, Лидия Кочаа чугаалады.
Фестивальдың шеверлериниң ажылдары бо удаада ийи аңгы шөлге делгеттинген. Эрткен чылын чүгле культура одаанга делгелгени эрттирген турган. Бир дугаар киржип турар улус база эвээш эвес. Оларның бирээзи Баян-Өлгий аймактың Цэнгэл сумузундан Монхуу Батнасан. Ооң делгээн ажылдарында шупту хой дүгүнден кылган ширтектер, олбуктар, бөрттер, барбалар, чеңи-чоктар дээш чүнү чок дээр! Тускай билдилиг кижиден өөренип алгаш, беш чыл ишти кидис салып, дүк-биле ажылдап чоруур болду. «Тыва төрелдер кидистен кылган эдилелдер кадыкшылга эки деп билир апарган болгаш ону сонуургап турар. «Улуг Тывада ус-шевер кижилер көвүдеп, холдан кылган чараш, аянныг чүүлдерни болбаазыраңгай кылып турары эки-дир. Дараазында база мындыг хемчег болур деп дыңназымза-ла, кээп турар мен» — деп, шевер аалчы демдегледи.
Эттээн алгы-кеш, аргаан-даараан хептер, чадыглар, ыяштан кылыглар, чонар-даштан дүрзүлер, чинчилерден каасталгалар –бо бүгү ажылдарны эргий көрүп, топтаар болза, чаңгыс хүн-даа чедишпес. Чехиядан чурук тырттырыкчызы Станислав Крупаш тыва шеверлерниң ажылдарын магадап-ханмаанын чугаалады. Ол 20 чыл иштинде Тывада кээп, хамнар дугайында чуруктар тырттырып чоруур. «Мындыг бичии суурда хөй-хөй алдар-аттыг шевер кижилер үнгени сонуургалды оттурбас аргажок. Амгы үеде хол-биле нарын ажылдарны кылып чоруур улус бар болуп турары, ылаңгыя ону салгалдан салгалче дамчыдып берип чорууру кончуг үнелиг-дир» — деп, ол демдегледи.
Хакасиядан Галина Костякова чылдың-на Тываже кээп турар-даа болза, Кызыл-Дагга бир дугаар келгени бо. Ооң мурнунда хамнар чыыжын, Үстүү-Хүрээге фестивалды сонуургап, бодунуң кылып турары камгалалдарын чонга делгеп чоруур. Ол бичиизинде сураглыг чогаалчы ачазының Тывадан эккелгени чонар-дажын кезээде суйбап тудуп чораанын сактып келди. "Чараш даштыг черниң чурттакчыларын, шеверлерин болгаш агаар-бойдузун көөр аас-кежиктиг болдум" — деп, Галина чугаалады.
Фестивальдың бирги хүнүнде шеверлерниң ажылдары-биле тускай жюри таныжып, алды аңгы номинациаларга тергииннерни илереткен. Улуг, аар өртектиг, металлдар азы даштардан нарын «ювелир ажылдар» деп шаңналга бирги черни Барыын-Хемчиктен Айбес Өлчей чаалап алган. Ол ышкаш Кызыл хоорайдан Надежда Шоңнай-оол, Кызыл кожуундан Айлаңмаа Дамыраң шаңналдарга төлептиг болган. Ыяштан кылган тергиин ажылдарга Мөңгүн-Тайгадан Аганак Донгактың ажылы эң тергиин болган. Оон аңгыда Кызылдан Херел-оол Ооржак, Красноярск крайдан Евгений Иванов, Хакас Республикадан Александр Индыгашев оларны шаңнаан. “Фестивальдың эң тергиин суй белээ” деп шаңналды Тываның күрүне университединиң “Алхимик” бөлүүнге тывыскан. «Чымчак материалдардан кылыглар» деп номинацияның тергиини Монхуу Батнасан (Моодуң Цэнгэл сумузу), ооң-биле кады Чойган Намчай, Анжела Иргит (Бай-Тайга кожуун) Надежда Фисенко (Красноярск край), Кежикей Шарый-оол (Кызыл хоорай), Сайзанак Сарыглар (Кызыл хоорай) оларның ажылдарын база жюри үнелээн. Дарганнар аразындан эң эки ажылдарлыг ус-шевер Улуг-Хемден Андрей Ховалыг болган. Ооң Кызыл хоорайдан келген өөрлерин Григорий Ооржакты болгаш Наадым Ондарны база демдеглээн. "Чонар-даштан кылыглар" деп эң дээди шаңналды Кызылдан Алексей Кагай-оолга тывыскан. Ол-ла номинацияга Тарас Монгуш (Кызыл хоорай), Олег Суван-оол (Эрзин), Алдын-Буян Хертек (Мөңгүн-Тайга кожуун), Карим Монгальбии (Ак-Довурак хоорай), Артур Шожунчап (Бай-Тайга кожуун), Орлан Сат (Кызыл хоорай), Хеймер-оол Донгак (Кызыл хоорай) шаңналдарга төлептиг болганнар.
Виктория Аймаа,
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
КЕРЖЕК ТУТСА КЕЖЭЭ, ШИВЕГЕЙ ТУТСА ШЕВЕР…
Июнь 21-22 хүннеринде Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурга II делегей чергелиг «Мөңгүн кержек» деп ус-шеверлер фестивалы болуп эрткен. Аңаа бо удаада барык 90 хире чазаныкчылар, даш чонукчулары, даараныкчылар, дарганнар дээш Тываның аңгы-аңгы кожууннарындан, Красноярск крайдан, Хакас, Алтай республикалардан база Моолдуң Цэнгэл сумузундан ус-шевер кижилер киржип келгеннер.
Фестивалдың ажылын Тываның улустуң ус-шевери, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, дээди категорияның башкызы Владимир Салчактың «Чогаадылга таварыштыр илереткен сагыш-сеткил» деп хууда делгелгези-биле ажыткан. Ында ус-шеверниң чонар-даштан кылган ажылдарын, ооң чогаадыкчы амыдыралындан чуруктарны болгаш делгелгениң авторунуң дугайында чураан чуруктарны чонга бараалгаткан. Владимир Шомбуевичиниң чугаазы-биле алырга, ук делгелгени сарыг шажын өөредиинге тураскааткан, ооң күчү-күжүн, ат-алдарын ында чугаалап турар. Кол өзээнде – бүрүнү-биле чонар-даштан кылган өг. «Мындыг улуг өгну кылыпкы дег шеверлер мээң соомда база бар. Өөреникчилерим Артыш-оол, Айдана чонар-даш-биле ажылдап турарлар, Шолбан Хуралбай хөгжүм херекселдерин кылыр кижи. Мээң бодалым-биле алырга, Кызыл-Дагга шевер даш-чонукчуларының эвилелин тургузар үе келген. Чүге дизе бирээде, чонар-даш бистиң Сарыг-Хаяда чыдар, ийиде – өгбелеривистен дамчып келген чонар-даш уран чүүлүнүң чажыттарының эдилекчилери колдуу моон үнген. Өске кожууннардан кижилер «шевер» деп атты чаалап алырда, тускай негелдени, шүүлдени эртип, эвилелдиң кежигүннериниң үнелелин алгаш, ынчан бедик хей-аъттыг, «шевер даш-чонукчузу мен» деп чоргаарланыр ужурлуг» — деп, Владимир Салчак чугаалады.
Бир дугаар фестивальды 2018 чылда улустуң ус-шевери, дарган, Тыва АССР-ниң алдарлыг чурукчузу Сергей Кочааның чырык адынга тураскааткан турган. Фестиваль ыяап-ла Кызыл-Даг суурга эртер ужурлуг деп ол чугаалап чораан деп ус-шеверниң өөнүң ишти Лидия Монгушовна чугаалады. «Кызыл-Даг онзагай суур. Маңаа шеверлер хөй чылдар иштинде алдын, мөңгүн-биле нарын ажылдарны шуткуп, сайзыраткан. Алгы-кешти эттеп, өгнү, кидистен кылыгларны салып, чонар-даштан ажылдарны чазап, кайда-даа чок көгээржикти кылып турар шеверлер бо суурда. Бо удаада ук фестивальда ус-шевер Сергей Кочааның алдын-мөңгүнден кылган ажылдарын делгээн бис. Ооң ажылдарын Эрмитажтан специалистер нарын болгаш шынарлыг деп үнелээр. Чон, аныяк өскен, өске черлерден киржикчилер сонуургап көрзүн дээш салдывыс» — деп, Лидия Кочаа чугаалады.
Фестивальдың шеверлериниң ажылдары бо удаада ийи аңгы шөлге делгеттинген. Эрткен чылын чүгле культура одаанга делгелгени эрттирген турган. Бир дугаар киржип турар улус база эвээш эвес. Оларның бирээзи Баян-Өлгий аймактың Цэнгэл сумузундан Монхуу Батнасан. Ооң делгээн ажылдарында шупту хой дүгүнден кылган ширтектер, олбуктар, бөрттер, барбалар, чеңи-чоктар дээш чүнү чок дээр! Тускай билдилиг кижиден өөренип алгаш, беш чыл ишти кидис салып, дүк-биле ажылдап чоруур болду. «Тыва төрелдер кидистен кылган эдилелдер кадыкшылга эки деп билир апарган болгаш ону сонуургап турар. «Улуг Тывада ус-шевер кижилер көвүдеп, холдан кылган чараш, аянныг чүүлдерни болбаазыраңгай кылып турары эки-дир. Дараазында база мындыг хемчег болур деп дыңназымза-ла, кээп турар мен» — деп, шевер аалчы демдегледи.
Эттээн алгы-кеш, аргаан-даараан хептер, чадыглар, ыяштан кылыглар, чонар-даштан дүрзүлер, чинчилерден каасталгалар –бо бүгү ажылдарны эргий көрүп, топтаар болза, чаңгыс хүн-даа чедишпес. Чехиядан чурук тырттырыкчызы Станислав Крупаш тыва шеверлерниң ажылдарын магадап-ханмаанын чугаалады. Ол 20 чыл иштинде Тывада кээп, хамнар дугайында чуруктар тырттырып чоруур. «Мындыг бичии суурда хөй-хөй алдар-аттыг шевер кижилер үнгени сонуургалды оттурбас аргажок. Амгы үеде хол-биле нарын ажылдарны кылып чоруур улус бар болуп турары, ылаңгыя ону салгалдан салгалче дамчыдып берип чорууру кончуг үнелиг-дир» — деп, ол демдегледи.
Хакасиядан Галина Костякова чылдың-на Тываже кээп турар-даа болза, Кызыл-Дагга бир дугаар келгени бо. Ооң мурнунда хамнар чыыжын, Үстүү-Хүрээге фестивалды сонуургап, бодунуң кылып турары камгалалдарын чонга делгеп чоруур. Ол бичиизинде сураглыг чогаалчы ачазының Тывадан эккелгени чонар-дажын кезээде суйбап тудуп чораанын сактып келди. "Чараш даштыг черниң чурттакчыларын, шеверлерин болгаш агаар-бойдузун көөр аас-кежиктиг болдум" — деп, Галина чугаалады.
Фестивальдың бирги хүнүнде шеверлерниң ажылдары-биле тускай жюри таныжып, алды аңгы номинациаларга тергииннерни илереткен. Улуг, аар өртектиг, металлдар азы даштардан нарын «ювелир ажылдар» деп шаңналга бирги черни Барыын-Хемчиктен Айбес Өлчей чаалап алган. Ол ышкаш Кызыл хоорайдан Надежда Шоңнай-оол, Кызыл кожуундан Айлаңмаа Дамыраң шаңналдарга төлептиг болган. Ыяштан кылган тергиин ажылдарга Мөңгүн-Тайгадан Аганак Донгактың ажылы эң тергиин болган. Оон аңгыда Кызылдан Херел-оол Ооржак, Красноярск крайдан Евгений Иванов, Хакас Республикадан Александр Индыгашев оларны шаңнаан. “Фестивальдың эң тергиин суй белээ” деп шаңналды Тываның күрүне университединиң “Алхимик” бөлүүнге тывыскан. «Чымчак материалдардан кылыглар» деп номинацияның тергиини Монхуу Батнасан (Моодуң Цэнгэл сумузу), ооң-биле кады Чойган Намчай, Анжела Иргит (Бай-Тайга кожуун) Надежда Фисенко (Красноярск край), Кежикей Шарый-оол (Кызыл хоорай), Сайзанак Сарыглар (Кызыл хоорай) оларның ажылдарын база жюри үнелээн. Дарганнар аразындан эң эки ажылдарлыг ус-шевер Улуг-Хемден Андрей Ховалыг болган. Ооң Кызыл хоорайдан келген өөрлерин Григорий Ооржакты болгаш Наадым Ондарны база демдеглээн. "Чонар-даштан кылыглар" деп эң дээди шаңналды Кызылдан Алексей Кагай-оолга тывыскан. Ол-ла номинацияга Тарас Монгуш (Кызыл хоорай), Олег Суван-оол (Эрзин), Алдын-Буян Хертек (Мөңгүн-Тайга кожуун), Карим Монгальбии (Ак-Довурак хоорай), Артур Шожунчап (Бай-Тайга кожуун), Орлан Сат (Кызыл хоорай), Хеймер-оол Донгак (Кызыл хоорай) шаңналдарга төлептиг болганнар.
Виктория Аймаа,
Ада Тюлюштуң тырттырган чуруктары.
